De daling van Nederland in de jaarlijkse Corruption Perceptions Index (CPI) van Transparency International zet verder door. Experts wijzen op de ondermijning van instituties van de rechtsstaat door georganiseerde criminaliteit, waarbij rechters, officieren van justitie en advocaten maar ook journalisten en bestuurders zich steeds vaker geïntimideerd weten.

Hierdoor loopt Nederland het risico dat de instituties die ons land moeten beschermen tegen corruptie en willekeur op termijn worden verzwakt. Tegelijkertijd is er geen substantiële verbetering te zien in de verwevenheid van politiek en het lobbybedrijf, traditioneel een zwak punt voor Nederland.

Klik hier voor de volledige resultaten van de Corruption Perceptions Index 2023 (Engels)

Opnieuw laagste score voor Nederland ooit

Nooit eerder was de score voor Nederland (79) zo laag, met opnieuw een punt minder dan een jaar eerder. Transparency-directeur Lousewies van der Laan: “Een kleine daling betekent statistisch niet zoveel, maar we zien een dalende trend voor Nederland en dat baart zorgen. De teruggang in Nederland staat ook niet op zichzelf: we zien wereldwijd al langere tijd dat de bestrijding van corruptie stagneert en dat is zorgwekkend”.

Nederland boekte in 2023 een nieuw diepterecord in de Corruption Perceptions Index

Ondermijning en polarisatie

Als redenen voor de daling geven experts onder andere aan dat er veel druk wordt uitgeoefend op de rechterlijke macht, het bestuur en de vrije pers door onder meer de georganiseerde criminaliteit. De vrees bestaat dat instituties die de regels handhaven daardoor op termijn zullen verzwakken. Ondermijnende criminaliteit is al lange tijd een probleem in Nederland en in 2023 gaf een recordaantal rechters, officieren van justitie en advocaten aan te zijn bedreigd en geïntimideerd. Ook bestuurders en journalisten zien zichzelf steeds vaker onder vuur liggen, soms helaas zelfs letterlijk.

Het is niet alleen de georganiseerde criminaliteit die de rechtsstaat ondermijnt; ook polarisatie en toenemend wantrouwen zetten instituties onder druk. Zo waren er in 2023 minder mensen met de ambitie om burgemeester te worden, een functie waarin bestuurders steeds vaker persoonlijk worden aangesproken door mensen die het niet eens zijn met beleid.

Transparency-directeur Lousewies van der Laan: “Het bestuur, de rechterlijke macht en de vrije pers zijn cruciaal om burgers en bedrijven te beschermen tegen willekeur en corruptie. Wanneer je druk ziet toenemen en daardoor zelfs barstjes ziet ontstaan in het zelfvertrouwen van die instituties, is het tijd om ons zorgen te maken”.

Netwerkcorruptie blijft groot probleem

Als het gaat om toezicht op de invloed van lobbyisten op de politiek hoort Nederland traditioneel tot de zwakst gereguleerde landen in West-Europa: onze politieke cultuur is uitzonderlijk tolerant voor politici die overstappen van en naar lobbybedrijven.

Van der Laan: “In Nederland is het de gewoonste zaak van de wereld dat politici lobbyist worden, of andersom, en dan vaak ook nog met activiteiten op hetzelfde terrein. Deze cultuur maakt Nederland buitengewoon gevoelig voor vormen van vriendjespolitiek binnen een bestuurlijke in-crowd. Dat beeld alleen al is natuurlijk slecht voor het vertrouwen in de instituties. Het zou goed kunnen dat een deel van het politieke onbehagen dat Nederland al lange tijd in haar greep heeft hier mee samenhangt”.

Misbruik van toevertrouwde macht

Transparency International definieert corruptie als misbruik van toevertrouwde macht voor persoonlijk gewin. De Corruption Perceptions Index, of CPI, is wereldwijd de meest gebruikte indicator die, op een schaal van 0 tot 100, aangeeft in hoeverre de publieke sector van verschillende landen wordt ervaren als vrij van corruptie. Nederland scoort traditioneel hoog, maar Transparency tekent hierbij aan dat de index slechts corruptie in Nederland zelf meet en niet de bijdragen van Nederlanders en Nederlandse bedrijven in het buitenland, wat zeker bij Nederland een punt van zorg is.

Corruptie door Nederlanders in het buitenland niet meegewogen

De CPI heeft een sterke reputatie als conceptueel en methodologisch consistent en geldt als belangrijk instrument voor internationaal opererende bedrijven, overheden en bijvoorbeeld journalisten. De specifieke focus die de CPI methodologisch sterk maakt, brengt echter ook beperkingen met zich mee. Zo worden onder meer belastingfraude, witwassen en de rol van de private sector in het wegsluizen en verbergen van vermogen niet in aanmerking genomen. Voor Nederland is nog een belangrijke kanttekening te plaatsen, namelijk dat corruptie door Nederlanders en Nederlandse bedrijven in het buitenland niet worden meegenomen in de score.  Op dit gebied onttrekt Nederland zich al vele jaren aan haar internationale verplichtingen om Nederlandse bedrijven die zich in het buitenland schuldig maken aan misdrijven als omkoping ook daadwerkelijk te vervolgen.

Van der Laan: “Landen als Nederland, die een goede reputatie hebben als stabiel en schoon, zijn ideaal om private winsten uit corruptie, misdaad of oorlog wit te wassen. Onze reputatie als veilige en open economie brengt echter verplichtingen met zich mee die Nederland onvoldoende nakomt. Door in weerwil van internationale verplichtingen in de praktijk niet of nauwelijks tot vervolging over te gaan van Nederlandse ondernemingen die in het buitenland corruptie stimuleren, houdt Nederland zwakke landen corrupt terwijl van ons verwacht mag worden dat wij bijdragen aan oplossingen en corruptieproblemen niet nog groter maken”.

Andere opmerkelijke resultaten

• Denemarken behoudt haar eerste plaats met 90 punten, gelijk aan vorig jaar. De afstand met Nederland is nu 11 punten.
• 11 punten is tevens de totaalscore van Somalië, die daarmee de laagste plaats in de CPI bezet.
• Na een dramatische daling vorig jaar zakt het Verenigd Koninkrijk in 2023 verder weg met nog eens 2 punten.
• De stijgende lijn die het door oorlog geteisterde Oekraïne de afgelopen 10 al liet zien wordt doorgezet. Het land staat nog steeds in de lagere regionen van de CPI, maar klimt dit jaar op van de 116^e naar de 104^de plaats. Het land krijgt dit jaar 3 punten extra in vergelijking met vorig jaar.
• De grootste stijger is echter Egypte, die 5 punten meer krijgt en daarmee in één jaar opklimt van de 130^ste naar de 108^ste plek

Wat is de Corruption Perceptions Index?

De CPI is wereldwijd de meest gebruikte indicator van corruptie in de publieke sector. Op basis van verschillende bronnen kent Transparency International elk land een score toe tussen de 0 (totaal corrupt) en de 100 (brandschoon). Op basis van deze scores ontstaat de jaarlijkse ranglijst en kan ook per land worden geanalyseerd of corruptie in de publieke sector afneemt of juist toeneemt.