Amsterdam, 24 juli 2025 – De afgelopen weken heeft het Oekraïense parlement stappen gezet die de onafhankelijkheid van twee belangrijke anti-corruptie-instellingen ernstig bedreigen. President Zelensky ondertekende afgelopen week wet nr. 4555-IX, waarmee cruciale waarborgen voor deze instellingen worden teruggedraaid. Transparency International Oekraïne en Transparency International waarschuwen dat hiermee de fundamenten van Oekraïne’s anti-corruptiesysteem onder druk komen te staan. Zij benadrukken dat hoewel Oekraïne zich in een oorlogssituatie bevindt, het cruciaal blijft dat instituties onafhankelijk kunnen opereren. Corruptiebestrijding is geen bijzaak, maar een voorwaarde voor een sterke en veerkrachtige staat.

Ondermijning van NABU en SAPO

De aangenomen wet beperkt de bevoegdheden van NABU (nationaal anti-corruptie bureau) en SAPO (Gespecialiseerd Openbaar Ministerie voor Corruptiebestrijding) aanzienlijk. Zo krijgt de door de president benoemde procureur-generaal onder meer toegang tot alle lopende zaken, het recht om tuchtmaatregelen op te leggen aan onderzoekers, en de mogelijkheid om zaken over te dragen aan andere instanties of zelfs te sluiten op verzoek van verdachten. Daarmee wordt het werk van NABU en SAPO, die juist zijn opgericht om onafhankelijk van politieke invloeden corruptie aan te pakken, ernstig ondermijnd.

TI-Oekraïne stelt dat de wet onder andere de onafhankelijkheid van de hoofden van beide instanties ondermijnt, waardoor zij kwetsbaar worden voor politieke inmenging. Daarnaast zorgt de nieuwe wet ervoor dat in sommige gevallen bewijsmateriaal dat is verzameld door NABU ongeldig kan worden verklaard, een ernstige belemmering voor de voortgang van lopende zaken.

Het proces rondom deze wetgeving was bovendien weinig transparant: het wetsvoorstel werd in korte tijd, zonder breed publiek debat of consultatie met het maatschappelijk middenveld, door het parlement aangenomen. Opvallend detail: volgens onderzoek van de Kyiv Independent staan meer dan de helft van de parlementariërs die vóór de wet stemden zelf onder verdenking van corruptie door NABU.

Een kritiek moment

Oekraïne heeft in de afgelopen tien jaar aanzienlijke stappen gezet in de opbouw van een functionerend anti-corruptiesysteem. Onder internationale druk en met steun van de EU en het IMF, werden NABU en SAPO opgericht als onafhankelijke instellingen met een cruciale rol in het opsporen en vervolgen van corruptiezaken op hoog niveau.

Deze wet vormt volgens Transparency International een duidelijke breuk met die hervormingslijn en ondermijnt de voorwaarden die zijn verbonden aan internationale hulp en de voortgang van EU-toetredingsgesprekken. De onafhankelijkheid van de anti-corruptie instellingen is één van de voorwaarden voor het verkrijgen van de status als kandidaat-lidstaat van de EU.

Tegenstanders van de wet, waaronder TI-Oekraïne, wijzen erop dat de strijd tegen corruptie en de strijd tegen Rusland elkaar niet uitsluiten. Integendeel: corruptie vormt een directe bedreiging voor de weerbaarheid van de Oekraïense staat. Effectieve corruptiebestrijding versterkt het vertrouwen van burgers en internationale partners in het bestuur van het land.

Reacties en oproepen tot actie

Transparency International Oekraïne riep president Zelensky vóór ondertekening nog op om zijn veto uit te spreken over de wet. Ondanks deze oproep en felle kritiek vanuit de civiele samenleving, tekende hij de wet alsnog. Dit leidde tot grote protesten in Kyiv en andere steden – de grootste sinds het uitbreken van de oorlog. Duizenden burgers, onder wie veteranen en studenten, gingen de straat op om de bescherming van de rechtsstaat te eisen.

Ook internationaal klinkt stevige kritiek. De Europese Unie heeft Oekraïne opgeroepen de onafhankelijkheid van de anti-corruptie-instellingen te waarborgen, en benadrukt dat deze wet een risico vormt voor de voortgang van toetredingsgesprekken.

Onder deze binnenlandse en internationale druk heeft president Zelensky inmiddels aangekondigd met een nieuw wetsvoorstel te komen dat de onafhankelijkheid van NABU en SAPO moet herstellen. Daarmee lijkt hij ruimte te bieden voor dialoog, maar het is nog onduidelijk of en hoe dit voorstel de huidige wet daadwerkelijk zal terugdraaien. De ondertekening van wet nr. 4555-IX is een forse stap terug in Oekraïnes strijd tegen corruptie. Juist nu, terwijl het land vecht voor zijn soevereiniteit, is het cruciaal dat instituties als NABU en SAPO hun werk onafhankelijk kunnen blijven doen.