Amsterdam, 20 december 2017 – De meest recente speciale editie van de Eurobarometer over corruptie, geeft een goed overzicht van de huidige staat van corruptie in Europa, via een reeks enquêtes in de 28 lidstaten van de EU (EU-28). De Eurobarometer bestrijkt een groot aantal publieke en zakelijke activiteiten en ervaringen rond corruptie in de Europese landen. De Eurobarometer 2017 bevat echter niet veel verrassingen voor anti-corruptie-activisten. Corruptie is nog altijd alomtegenwoordig in Europa en mensen voelen zich nog steeds niet veilig om dit te melden.
Een derde (68%) van de Europeanen denkt dat corruptie wijdverspreid is in eigen land en een overgrote meerderheid (79%) stelt dat de banden tussen het bedrijfsleven en de politiek in hun land tot corruptie leiden.
Iets minder dan driekwart (73%) zegt dat er sprake is van corruptie bij de nationale publieke instellingen en dat de maatregelen tegen corruptie ontoereikend zijn. Slechts een minderheid van alle respondenten zegt dat er voldoende transparantie en toezicht is op de financiering van politieke partijen. Een derde (33%) van de respondenten denkt dat er voldoende succesvolle vervolgingen zijn.
Eurobarometer: het is slecht maar niet erger
Er is echter ook enig positief nieuws. Hoewel de meerderheid van de respondenten gelooft dat corruptie in hun land wijdverbreid is, is het aantal mensen met deze veronderstelling 8% minder dan in 2013 (de voorlaatste Eurobarometer over corruptie). Uit de enquête blijkt ook dat een kleiner aantal Europeanen van mening is dat corruptie de afgelopen drie jaar is toegenomen. Een totaal van 43% van de respondenten denkt dat de corruptie wijdverbreider is.
- In 24 van de 28 EU-lidstaten is het aandeel respondenten dat een corrupte daad heeft meegemaakt, afgenomen sinds de vorige enquête in 2013. In de meeste gevallen was deze verandering minimaal, maar Litouwen, Slowakije en Polen hebben een aanzienlijkere daling gezien.
- Ook minder Europeanen beschouwen corruptie als een invloed op hun dagelijks leven. In Griekenland en Estland is het aandeel ondervraagden dat door corruptie is getroffen sinds 2013 aanzienlijk gedaald. De ontwikkeling was het slechtst in Roemenië, waar sprake is van een duidelijke toename. Meer dan twee van de drie Roemeense respondenten worden in hun dagelijks leven getroffen door corruptie.
- De enquête toont ook weinig veranderingen op het gebied van omkoping ten opzichte van 2013. De enige significante stijgingen zijn te zien in het geval van contact met de onderwijssector en contact met particuliere bedrijven.
- In alle landen zegt een minderheid van de respondenten slachtoffer te zijn geweest van corruptie, maar dit varieert aanzienlijk. In België stelt meer dan een kwart (27%) van de ondervraagden dat iemand een geschenk, een gunst of geld van hen heeft gevraagd of verwacht in ruil voor diensten, op de voet gevolgd door Hongarije (25%). De Belgische stijging was ook 24 punten hoger dan de enquête van 2013.
Geen land voor klokkenluiders
Klokkenluiders zijn belangrijke spelers in nationale en mondiale inspanningen om corruptie en andere wanpraktijken te detecteren en te voorkomen. Maar rapportage heeft vaak een hoge prijs: mensen die praten, riskeren hun loopbaan en soms hun persoonlijke veiligheid om misstanden aan het licht te brengen die het openbaar belang bedreigen. Ze hebben juridische bescherming nodig tegen vergelding, maar ook een ondersteunende omgeving op de werkplek zelf en in de samenleving als geheel.
De Eurobarometer herinnert aan de beroerde situatie van klokkenluiders. De meerderheid van de Europeanen die corruptie heeft ervaren of er getuige van zijn, rapporteert dit niet. Maar liefst 81% van de respondenten zegt dat ze de corrupte daad die ze ooit hebben meegemaakt of die iemand heeft meegemaakt, niet hebben gemeld.
Er is een duidelijk gebrek aan klokkenluidersbescherming, aangezien bijna een derde van de respondenten van mening is dat er geen bescherming is voor degenen die corruptie melden. Volgens de Eurobarometer vinden met name de respondenten in Cyprus (51%), Nederland (49%) en Malta (41%) de klokkenluidersbescherming zwak. In Cyprus en Malta wordt het gebrek aan bescherming ook het vaakst genoemd als reden om geen gevallen van corruptie te melden. Dat Nederland in dit rijtje staat is opvallend, vooral gezien het feit er halverwege 2016 de Wet Huis voor Klokkenluiders is ingevoerd en een Huis voor Klokkenluiders is gekomen. Dat deze niet goed functioneert heeft Transparency International Nederland al eerder verondersteld. Het Huis lijkt op een scheef fundament te zijn gebouwd door de dubbele prioriteit van de Wet en het Huis: de bescherming van klokkenluiders én het oplossen van misstanden. Gaandeweg is het zwaartepunt verschoven naar het oplossen van misstanden, iets dat geen recht doet aan de realiteit. Júíst een goede bescherming van melders is een absolute voorwaarde om zonder repercussies melding te doen van mogelijke misstanden. Het oplossen van die misstanden is een gunstig neveneffect.
Bijna de helft van de Europeanen weet zelfs niet waar ze corruptie kunnen melden. De resultaten zijn met name slecht in Bulgarije en Hongarije. In deze landen zegt slechts één op de vier respondenten dat ze weten waar ze melding kunnen doen van corruptie.
De bevindingen van de Eurobarometer komen voort uit de openbare raadpleging van de Commissie inzake klokkenluidersbescherming, die de lastige situatie weergeeft van mensen die corruptie of wangedrag willen melden. Het merendeel van de ondervraagden (85%) was van mening dat werknemers zeer zelden of zelden hun bezorgdheid uiten over bedreiging of aantasting van het openbaar belang, uit vrees voor juridische en financiële consequenties, de belangrijkste redenen om dit niet te doen.
Grote steun voor minimumnormen voor klokkenluidersbescherming
De meeste EU-lidstaten beschikken niet over specifieke wetgeving, en zelfs in de paar landen waar dergelijke wetten wel bestaan, laten ze meestal aanzienlijke achterdeuren open (onder het mom van bedrijfsgeheimen) en schieten ze tekort in best practices. Als gevolg hiervan blijven Europese burgers grotendeels onbeschermd in het geval zij de beslissing nemen om zich uit te spreken, met het risico van vergelding, gerechtelijke procedures en ontslag. De Eurobarometer dient als een sterke herinnering aan de reden waarom deze situatie moet worden aangepakt, zodat klokkenluiders de juiste bescherming krijgen om zich uit te spreken en corruptie te melden.
De Europese Commissie beoordeelt nu de mogelijkheden voor horizontale of verdere sectorale actie op EU-niveau om klokkenluiders te beschermen. De Commissie heeft onlangs een Inception Impact Assessment gepubliceerd en uit de bovengenoemde openbare raadpleging is gebleken dat er zeer grote steun was voor de vaststelling van minimumnormen voor de bescherming van klokkenluiders in de EU-wetgeving (96%).