Amsterdam, 16 oktober 2017 – Uit onderzoek van radioprogramma Argos blijkt dat subsidieverstrekker ZonMw de afgelopen jaren tientallen keren onderzoeksgeld op onwettige wijze heeft toegekend aan medische wetenschappers. Zeker 38 gesubsidieerde onderzoeken komen uit de koker van leden van de programmacommissies die de aanvragen beoordelen en Argos stelt dat dit slechts het topje van de ijsberg is. Met deze projecten is miljoenen aan subsidiegeld gemoeid. De Algemene wet bestuursrecht verbiedt op grond van (schijn van) belangenverstrengeling dat commissieleden die oordelen over subsidieaanvragen, zelf meedingen naar de opdracht.
Argos deed tot nu toe alleen onderzoek naar de subsidierondes uit 2016 en baseert daar de conclusie op dat het waarschijnlijk veel vaker gebeurd is. Argos baseert zich op het jaarverslag 2016 van ZonMw, waarin bijna honderd subsidieprogramma’s staan vermeld. Deze programma’s werden vergeleken met informatie uit de rapportages van programmasites van ZonMw, de website en andere openbare bronnen. De subsidieverstrekker heeft na eerder onderzoek één geval van belangenverstrengeling erkend. Dat ging om de subsidie voor het project ‘Goed Gebruik Geneesmiddelen’ waarbij zeven van de zeventien commissieleden zelf een aanvraag hadden ingediend. Éen van hen deed zelfs mee met vijf verschillende projecten.
Belangenverstrengeling bij ZonMw
De Algemene wet bestuursrecht verbiedt dat commissieleden die oordelen over subsidieaanvragen, zelf ook meedingen naar het beschikbare subsidiegeld. Dit volgt onder meer uit een uitspraak van de Raad van State uit 2010 in een soortgelijke kwestie in de cultuursector. Volgens de rechter is in zo’n geval sprake van (schijn van) belangenverstrengeling.
ZonMw wekte de indruk dat de belangenverstrengeling beperkt is gebleven tot een enkele casus uit 2015. Deze zaak kwam twee weken geleden aan het licht, toen Argos berichtte over een subsidieronde van het programma ‘Goed Gebruik Geneesmiddelen’, waarvoor zes miljoen euro aan subsidie beschikbaar was. Maar liefst zeven van de zeventien commissieleden hadden een eigen aanvraag ingediend en één van de beoordelaars deed zelfs mee aan vijf eigen projectvoorstellen. Vier van de gehonoreerde projecten in de subsidieronde waren van de beoordelaars zelf. De beroepscommissie van ZonMw achtte de handelswijze in strijd met de wet en besloot dat de aanvraag van de wetenschapper die bezwaar had gemaakt, opnieuw moest worden beoordeeld maar liet volgens Argos de andere aanvragers in het ongewisse over de gang van zaken.
Minister Schippers eist feitenrelaas van ZonMw
Minister Schippers van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS), die jaarlijks ruim 120 miljoen euro via ZonMw beschikbaar stelt voor medisch wetenschappelijk onderzoek, wil nu alle details boven tafel krijgen. Zij heeft ZonMw opdracht gegeven tot een zogeheten feitenrelaas. Daaruit moet onder meer duidelijk worden of deze (schijn van) belangenverstrengeling vaker is voorgekomen. In een Kamerbrief naar aanleiding van de berichtgeving over de subsidieverstrekker ZonMw schrijft Schippers het volgende: “Ik heb een feitenrelaas gevraagd, gevraagd hoe de Gedragscode Belangenverstrengeling ZonMw wordt toegepast, hoe deze gedragscode zich verhoudt tot artikel 2.4 van de Algemene wet bestuursrecht, of het incident uit 2015 op zichzelf stond/staat, wat hierover is gewisseld met het departement, of zich na 2015 nog vergelijkbare situaties hebben voorgedaan, wat de interne aanpak is om belangenverstrengeling te signaleren en te voorkomen, etcetera…”
Van de 38 gesubsidieerde projecten waarbij de hoofdaanvrager tevens op de ledenlijst van de programmacommissie stond, zijn er 12 begonnen na 2015. ZonMw verklaarde eerder haar werkwijze juist te hebben aangepast na de beroepszaak uit 2015: commissieleden mogen sindsdien geen eigen aanvraag meer indienen. ZonMw wil niet op ingaan op de bevindingen, maar wijst er in het algemeen op dat een aanvraag uit 2016 een halfjaar eerder kan zijn gehonoreerd, dat wil zeggen: vóórdat ZonMw de regels strenger ging naleven. Ook stelt de organisatie dat niet altijd alle commissieleden die op de ZonMw-website worden genoemd, bij alle subsidierondes betrokken zijn.
Topje van de ijsberg
Mogelijk vormen de 38 zaken slechts het topje van de ijsberg. Argos onderzocht tot dusver namelijk alleen het jaarverslag van 2016, terwijl ZonMw de onwettige werkwijze al zou hebben toegestaan sinds 2010. Volgens Argos wijst niets erop dat de situatie in die jaren anders was. Bovendien blijken beoordelende commissieleden ook op andere manieren bij de subsidieaanvragen betrokken te zijn geweest. Zo ontving een wetenschapper een onderzoeksbeurs van een beoordelingscommissie waarin de eigen partner zitting had.
De 38 projecten komen voor in 10 verschillende subsidieprogramma’s. In 2016 liepen in totaal 98 van deze programma’s, waar bij meer dan de helft (53 programma’s) niet vast kan worden gesteld wat er precies is gebeurd. Dit komt onder andere doordat onduidelijk is wie de leden van de beoordelingscommissie zijn in het desbetreffende programma. Van de 45 overige programma’s zijn er volgens Argos 28 ‘schoon’ en bij zeven programma’s waren er geen subsidierondes of was het programma al langer afgesloten.
Argos stelt dat ZonMw beoordelaars al sinds 2010 de mogelijkheid gaf om een eigen subsidieaanvraag in te dienen. De subsidieverstrekker ging ervan uit dat het voldoende was om enkel de zaal te verlaten zodra die aanvraag ter sprake kwam. Die conclusie is in zijn geheel ten onrechte. In 2010 bepaalde de Raad van State in een vergelijkbare zaak dat deze maatregel niet ver genoeg gaat, omdat commissieleden in dat geval nog steeds kunnen meebeslissen over de subsidieaanvraag van hun directe concurrenten. Er is hier dan ook sprake van vermenging van het publiek belang met het persoonlijk belang. Belangenverstrengeling kan het zuiver en objectief besluiten of handelen in het publiek belang schaden en leiden tot bevoordelen van bepaalde personen of bedrijven.