Amsterdam, 3 oktober – Dinsdag 19 september heeft Lousewies van der Laan, directeur van Transparency International Nederland, deelgenomen aan het digitale webinar Building Trust in the Rule of Law, georganiseerd door onze collega chapter Transparency International Slowakije. Samen met collega’s uit Slowakije wisselde Van der Laan kennis en ervaring uit over het vertrouwen in de rechtsstaat van respectievelijk Slowakije en Nederland. Een belangrijk thema gezien beide landen momenteel in het teken staan van parlementsverkiezingen.

Op uitnodiging van Transparency International Slovensko (TI-SK) en de Nederlandse ambassade te Slowakije heeft Lousewies van der Laan ervaring gedeeld met rechtsacademicus Samuel Spáč (Masaryk-universiteit) en gemodereerd door Ján Ivančík, collega van TI-SK. Centraal stonden verschillende vragen rondom het thema vertrouwen in de rechtsstaat: welke factoren liggen hier mogelijk aan ten grondslag in Nederland en Slowakije en wat kunnen beide landen doen om dit te verbeteren? De rol van de rechtsstaat is een belangrijk actueel thema gezien beide landen momenteel in de ban zijn van verkiezingen gekenmerkt door lage politieke vertrouwen en waaraan politieke partijen meedoen die het belang van de rechtsstaat niet altijd onderschrijven. Een botsing van rechtsstaat invullingen die ook in de recente Slowaakse verkiezingsuitslag tot uiting kwam.

Vertrouwen in de Nederlandse rechtspraak

In Nederland genieten rechters en de rechtelijke macht een aanzienlijk hoog niveau van vertrouwen. Dit komt naar voren uit Van der Laans opmerking dat “al verscheidene jaren op rij een grote meerderheid van 80% van de Nederlanders aangeeft veel vertrouwen te hebben in rechters en politie,” wat een van de hoogst scorende percentages in Europa is.

Maar wat verklaart dit vertrouwen, zelfs in het licht van recente schandalen zoals het kindertoeslagenschandaal? Van der Laan suggereert dat Nederland van oudsher een samenleving is met een hoge mate van vertrouwen, transparantie en samenwerking. Van der Laan merkt echter op dat dit vertrouwen in de recente tijd lijkt af te nemen: “Helaas is dit vertrouwen de afgelopen tijd aan het eroderen, zoals te zien in het vertrouwen in de politiek. Ik denk dat één van de grote uitdagingen die we nu hebben is dat vertrouwen weer op te bouwen.”

De Slovaaakse collega’s vragen zich af of een belangrijke factor voor het relatieve hoge en consistente vertrouwen in de Nederlandse rechtspraak de communicatie naar buiten toe is. Van der Laan legt uit: “Rechters communiceren heel open en zij communiceren op een manier die mensen kunnen begrijpen”. Hierbij benoemt Van der Laan de specifieke rol van persrechters in Nederland: “het is de persrechter die de vertaling maakt van de ingewikkelde juridische vonnis naar een laagdrempelig verhaal voor de media en op die manier kun je zien dat er veel nieuws is over uitspraken in de pers, maar ook dat zij genuanceerd zijn en niet overmatig simplificeren.” Van der Laan wees er wel op dat een persrechter niet helpt als de rechterlijke macht corrupt is of niet objectief handelt in lijn met de wet.

Uitdagingen bij het opbouwen van vertrouwen

Hoewel Nederland een hoog vertrouwen geniet, kent het ook uitdagingen. Van der Laan benadrukt dat vertrouwen niet vanzelfsprekend is en dat het voortdurende inspanningen vereist. “Aan een high-trust society moet je blijven werken. En dat realiseer ik me vooral als ik werk met andere Transparency chapters of als ik over de wereld reis: vertrouwen is zo waardevol. Het is zoals de Nederlandse uitdrukking luidt: vertrouwen komt te voet maar vertrekt te paard. Het is heel moeilijk om vertrouwen op te bouwen maar het is heel gemakkelijk om het te verliezen en ik denk dat at dat iets is dat we moeten inzien dat vertrouwen opbouwen gaat met veel kleine stapjes maar je kunt het heel snel verliezen door dingen verkeerd te doen.”

Een belangrijke kwestie in Nederland is het bestaan van een ongelijk speelveld in de samenleving, waarbij grote bedrijven gemakkelijker toegang hebben tot politieke besluitvorming dan individuele burgers. Deze onbalans voedt wantrouwen en creëert het beeld dat geld de toegang tot het proces bepaalt. Van der Laan noemt voorbeelden van bedrijven zoals Tata Steel, Chemours en 3M, die ondanks ernstige vervuiling van de omgeving hun activiteiten kunnen voortzetten. “Het is veel gemakkelijker voor een groot bedrijf om dingen gedaan te krijgen dan voor een individuele burger en die onbalans die voedt echt het wantrouwen.”

Ze benadrukt het belang van transparantie om structurele veranderingen in vertrouwen te bewerkstelligen, iets wat TI-NL ook heeft willen benadrukken in de aanbevelingsbrief die aan alle politieke partijen zijn verstuurd. Van der Laan: “Er moet transparantie worden bevorderd door middel van een lobbyregister en ervoor te zorgen dat er regels zijn over afkoelingsperioden. Maar er is ook een mentaliteitsverandering nodig en dit is iets waarbij publieke druk nodig is.”In Nederland lijkt verandering vaak pas te volgen nadat er schandalen aan het licht zijn gekomen. “Verandering vergt vele stappen en elke keer als het fout gaat bevestigt dit aan burgers dat zij niet dit soort gelijke mogelijkheden hebben.” Van der Laan erkent dat dit een uitdaging is, maar stelt dat verandering mogelijk is en dat nauwe samenwerking met mensen die positieve verandering willen.

Weinig vertrouwen in de jonge Slowaakse democratie

In tegenstelling tot Nederland heeft Slowakije een relatief laag vertrouwen in de rechtspraak en de rechtelijke macht. Slowakije staat vaak onderaan de Europese lijstjes betreffende vertrouwen in instituties van de rechtelijke macht. Samuel Spáč, wijst op historische en culturele factoren als verklaring voor dit lage vertrouwen. “Wat wij waarnemen in de gegevens is dat postcommunistische landen, de latere nieuwe EU-lidstaten, zoals Slowakije, over het algemeen minder vertrouwen hebben in overheidsinstituties.” Deze postcommunistische landen, waaronder Slowakije, hebben in het verleden een diepgeworteld wantrouwen ontwikkeld jegens overheidsinstellingen, wat voortkwam uit de ervaringen tijdens het communistische tijdperk.

Spáč wijst ook op een cultuur van corruptie in Slowakije, waarin corruptie vaak wordt geaccepteerd en verwacht, vooral binnen overheidsinstellingen. Dit draagt bij aan het algemene gebrek aan vertrouwen. “De rechterlijke macht wordt als corrupt beschouwd. Ik denk dat Slowakije van alle Europese landen als het op twee na meest corrupt werd beschouwd. “Bovendien manifesteert deze cultuur van corruptie zich in verschillende vormen, waaronder “kleine corruptie” en het vertragen van gerechtelijke procedures. “Dit zijn allemaal dingen die resoneren met het publiek, namelijk dat de rechterlijke macht er niet noodzakelijkerwijs is om hen als burgers te dienen, maar er waarschijnlijk meer is om de rechterlijke macht zelf te dienen.”

Twee narratieven van de rechterlijke macht

Een opvallend kenmerk van de Slowaakse rechterlijke macht is de openlijke politieke verdeeldheid die al sinds 2006 bestaat. Deze verdeeldheid weerspiegelt een conflict tussen een meer conservatieve vleugel en een vleugel die streeft naar meer transparantie in de rechtspraak. Deze interne strijd binnen de rechterlijke macht heeft het publieke vertrouwen in de rechtelijke instellingen aangetast. “Sindsdien is de rechterlijke macht openlijk verdeeld in een conflict tussen een meer conservatieve vleugel en een vleugel die streeft naar meer gerechtelijke transparantie.”

De publieke perceptie van rechters wordt verder geschaad door de behandeling en afhandeling van gerechtelijke corruptiezaken, die vaak als gebrekkig worden beschouwd. “Dit zijn allemaal dingen die resoneren met het publiek, namelijk dat de rechterlijke macht er niet noodzakelijkerwijs is om hen als burgers te dienen, maar er waarschijnlijk meer is om de rechterlijke macht zelf te dienen en dit is niet iets wat goed valt bij het publiek.”

Spáč gelooft dat deze vicieuze cirkel van wantrouwen moeilijk te doorbreken is. “Als je een rechterlijke macht hebt die mensen niet vertrouwen dan zullen mensen de resultaten van een vervolging niet vertrouwen.” Van der Laan deelt deze zorgen over het vastlopen in een vicieuze cirkel. “Als er om te beginnen geen vertrouwen is, dan maakt het niet uit hoe je dingen presenteert. Er moeten moeten resultaten geboekt worden.”

Gedeelde waarden en een sociaal contract

In Nederland lijkt het traditioneel genoten vertrouwen in de overheid af te brokkelen, vooral door het wegvallen van een impliciet sociaal contract dat ooit de basis vormde voor een egalitaire samenleving. “Op dit moment is dat impliciete sociale contract dat als je hard werkt je een pensioen kan opbouwen, een huis kan kopen, dat dit veilig zou zijn, al deze dingen lijken weg te eroderen.”

Spáč merkt op dat Slowakije nooit echt een impliciet sociaal contract heeft gehad zoals Nederland. “Ik denk dat Slowakije vanaf het begin niet echt zeker was van het doel van haar bestaan, behalve onafhankelijk zijn, wat een probleem is. De eerste 10 tot 15 jaar was Slowakije als samenleving tot op zekere hoogte verbonden met het project van Europese integratie, wat een betere toekomst beloofde.” De belofte kon echter niet goed waargemaakt worden. De vele crises waarmee Europa de afgelopen jaren is geconfronteerd, waaronder economische problemen, immigratie en de COVID-pandemie, hebben de mogelijkheden voor Oost-Europese landen om hun positie ten opzichte van West-Europa te verbeteren, belemmerd volgens Spáč.

Toekomst: geduldig volhouden

Het is lastig om oplossingen voor de beschreven problematiek te formuleren volgens Spáč. “Aansluitend op wat Lousewies al eerder benoemde: in een democratie moeten mensen geloven dat de democratie er voor hen is. Velen zien niet meer de mogelijkheid om zich sociaal-economisch omhoog te bewegen, waardoor hun steun voor democratie afneemt. Samenlevingen raken hierdoor echt verdeeld. Volgens Spáč zal het maatschappelijk middenveld geduldig door moeten werken. “Het zal veel tijd kosten en we moeten niet in de misvatting vervallen dat er gemakkelijke oplossingen is. Ik denk dat er gewoon hard werk voor nodig is.”

Van der Laan deelt de zorgen met Spáč. “De grote crises zijn door de politiek gewoon niet adequaat aangepakt. Ik denk dat het echt belangrijk is om eerlijk te zijn over hoe groot de uitdagingen zijn waar we voor staan. Mensen zijn dus terecht boos. Ik denk het echt de uitdaging is om mensen zover te krijgen dat ze in plaats van boos te blijven, tegen dingen te zijn of zelfs de moed opgeven en defaitistisch zijn, kijken of we een deel van die boosheid kunnen kanaliseren naar actie die emanciperend is en die zal leiden tot verandering. Dat is een ingewikkelde oproep. Het vereist een bepaald soort verhaal en een bepaald soort optimisme. Maar ik denk wel dat we het kunnen en dus samen moeten blijven werken aan die betere wereld.”

De gehele webinar is terug te zien via deze weblink (Engelstalig).

Wil jij TI-NL ondersteunen in haar strijd voor klokkenluidersbescherming, politieke integriteit en een samenleving vrij van corruptie? Word dan lid, of steun ons via een donatie: